Lütfen bekleyin..
İslam öncesi Roma ve Sasanilerin hâkimiyet mücadelesine sahne alan kent, İslam Devleti’nin egemenliğin girmesiyle, Müslüman bir kimlik kazanmıştır. Selçuklular döneminde Artuk Bey’in oǧlu Sökmen Bey’in bölgeyi ele geçirmesiyle bölge Artukluların egemenlik sahası haline gelmiştir. Sırasıyla Eyyubiler, Akkoyunlular ve Osmanlı Devleti’nin hâkimiyetine giren Batman bölgesi tarihsel açıdan önemli bir yerleşim yeri olmuştur. Batman ili, 1940 yıllara kadar İluh köyü olarak belirtilmekteydi. Eyluh, Eyluhi, Elihan veya Elehan isimleri de İluh için kullanılan diǧer isimlerdendir (Fani, 2019: 3). Batman vilayetine ait bilgiler, şehrin kurulmasına tanıklık eden Beşiri, Hasankeyf, Kozluk ve Sason kazaları sayesinde elde edilmektedir. Petrolün bulunmasına paralel bir yapı içerisinde şehirleşme karakteri gösteren Batman, tarihsel süreç içerisinde gelişme göstermiştir. Osmanlı Döneminde Batman bölgesi Siirt sancaǧına baǧlı bir idari yapılanma içerisinde yer almaktadır. 1871 tarihli Diyarbekir Salnamesinde göre Batman vilayetinin yer aldıǧı Beşiri kazası Siirt’e baǧlıydı. Cumhuriyet döneminde ise Iluh köyü ile ilgili idare düzenlemenin yapıldıǧı görülmektedir. Özellikle de sık sık Batman Çayı’nın taşması, doǧuda yaşanan asayişsizlik gibi sorunlarla birlikte, Şeyh Said isyanının bastırılmasına raǧmen bölgede yaşanan isyan hareketlerine baǧlı olarak Cumhuriyet idaresi, bölgede bir takım idari düzenlemeler yapmıştır. Bu idari düzenlemelerde genelde sınır deǧişikliǧi ve yeni yerleşim yerlerinin kurulmasıyla ilgilidir. Cumhuriyet dönemindeki siyasal hayata bakıldıǧında öncelikle bilhassa doǧudaki isyanlar sebebiyle demokratikleşmeden de bahsetmek zordur. Zira rejim, bölgede seçimlerin özgürce yapılmasına sıcak bakmamış genellikle atama yoluna başvurmuştur. Örneǧin 1932 yılında Beşiri belediyesinin seçimleri yapılmamış, belediyenin görevi kaymakama bırakılmıştır (BCA, 30.18.1.2/26.11.5). Yukarıda bahsedildiği gibi Batman vilayetinin kurulduǧu İluh köyü de idari düzenlemeden nasibini almıştır. Çevresine nazaran çok büyük bir köy olmayan İluh köyü 1935 yılındaki nüfusu 319’dur. 6 Mart 1936 Birinci Umumi Müfettişliǧinin yaptıǧı tetkikler neticesinde idare işlerinde yaşanan zorluklar ve kurulması planlanan İluh’un Beşiri’ye uzaklıǧı ile işlerin daha çabuk yürütülmesi amacıyla İluh nahiyesinin kurulması istenmiştir (BCA, 30.11.1.0/102.9.16/5). Yapılan inceleme ve alınan öneriler ışıǧında 6 Mart 1936 yılında Siirt vilayetine baǧlı Beşiri kazasına baǧlı olmak üzere İluh köyünün nahiye olarak kurulması Dahiliye Vekaleti Vekili tarafından gönderilen yazı, Cumhurbaşkanı Mustafa Kemal tarafından imzalanarak resmileşmiştir (BCA, 30.11.1.0/102.9.16/1). İluh nahiyesinin kurulmasında bölgede yaşanan sorunların büyük bir etkisi vardır. Özellikle Sason İsyanı sebebiyle Umumi Müfettişliǧinin bölgedeki iletişimin hızlı bir şe- kilde saǧlanması ve devlet hâkimiyetinin tesisi önemliydi. 1938 yılında Dahiliye Vekâleti tarafından gönderilen bir yazıda Sason ve çevresinde yaşanan 1500 kişinin güvenliǧi tehlikeye düşürdüǧü ve diǧer sebeplerin vuku bulmasına binaen Eskişehir, Kütahya, Manisa, Bursa gibi il ve köylere gönderilmesi kararı alınmıştır (BCA, 30.18.1.2/82.29.3). Sason isyanına paralel olarak İluh nahiyesinin kurulmasına baǧlı olarak 1938 yılında Kozluk ilçesi yeniden kurularak merkezi Hazo köyü olarak kabul edilmiştir (BCA, 30.11.1.0/126.45.3). 22 Kasım 1955 yılında Dâhiliye Vekâleti’nden Vilayetler İdare Genel Müdürlüğüne gönderilen bir yazıda Siirt Vilayetinin Kozluk kazasına baǧlı Şelmo Nahiyesinin merkezi olan Kaniyahane köyü adı kaldırılmış ve nahiye adı da Bekirhan olarak değiştirilmiştir (BCA, 30.11.1.0/254.38.2/2). Batman ve civarındaki idari düzenlemeler esasında Batman şehrinin doǧuşuna da olanak hazırlamaktadır. Batman vilayet olmasını saǧlayan önemli gelişmelerden biri de tren istasyonunun açılmış olmasıdır. 1943 yılında yapımına 1941 yılında başlanan Diyarbakır-Cizre hattı üzerinde- ki Batman istasyonu hizmete açılmıştır (BCA, 30.10.0.0/152.78.22). Batman’ın hızlı bir şekilde büyümesi üzerine 1947 yılında bucak haline gelmiş 1957 yılında ise ilçe olmuştur (Siirt Express, 5 Temmuz 1957). İlçe haline getirilen Batman’a Alkemi, Basorik, Bediyan, Bida (Beda), Ciǧerlo, Davudi, Giresıra, Girberaşık, Bileyder, Mirina, Çınera, Kuruserpir, Irmi, Kiredi, Koğuka, Körükköy, Mozgelan, Tilmerç, Tilmiz (Tilniz), Yeniköy, Şikeftan, Zivialikan adlı köyler de baǧlanmıştır (Demir, 2016, s. 24). Petrolün bulunmasının etkisiyle hızla büyümeye başlayan Batman, bilhassa çevre illerden önemli derecede göç almıştır. Petrole dayalı olarak büyüme özel bankaların da Batman’a olan bakış açısını deǧiştirmiştir. Batman’ın gelişmesine baǧlı olarak 1953 Maliye Bakanlıǧının uygun görmesi üzerine Yapı ve Kredi Bankası Batman’da bir şube açmasına izin verilmiştir (BCA, 30.18.1.2/131.28.2). 1954 yılında da Türkiye İş bankası Batman’da bir şube açmak için Maliye Bakanlıǧına başvuruda bulunmuştur. Maliye Bakanlıǧı da bu isteǧi kabul etmiştir (BCA, 30.18.1.2/137.79.16). Yine Batman’ın önemli ilçelerinden biri olan Gercüş’te bulunan Kayapınar köyünde nüfusun 2000’den fazla olması sebebiyle 1987 yılında belediyenin kurulması kararı İçişleri Bakanlığı tarafından onaylanmıştır (BCA, 30.11.1.0/634.53.19/4).
Doç. Dr. Ahmet İlyas
Batman Üniversitesi, Tarih Bölümü
